اعجاز تشریعى از جهت نو آورى‏هاى مفاهیم دینى است،بدین معنا که قرآن دردو قسمت معارف و احکام راهى پیموده که تا آن روز، بشریت‏بدان راه نیافته بود وبراى ابدیت‏بدون راه نمایى دین،دست‏یابى به آن امکان پذیر نیست.هستى شناسى‏قرآن،فراگیر و شامل و تشریعات آن همه جانبه و کامل است و از هر دو جهت‏بدون‏هیچ گونه کاستى بر بشریت عرضه شده است.
انسان هم واره پرسش‏هایى درباره هستى و راز آفرینش با خود داشته و پیوسته درتلاش بوده است تا پاسخ‏هاى قانع کننده‏اى براى آن بیابد،سؤال‏هایى از قبیل آن که‏از کجا آمده چرا آمده و به کجا مى‏رود؟کوشش‏هاى او براى یافتن پاسخ‏هایى در این‏زمینه، مجموعه مسایل فلسفى را تشکیل مى‏دهد که هدف آن‏ها پى بردن به رازهستى است.ولى آیا این کوشش‏ها به پاسخ قانع کننده‏اى رسیده است و تمامى‏جوانب این پرسش‏ها روشن شده است،یا آن که زوایاى تاریک هم چنان در مسایل ومباحث انجام شده وجود دارد؟در این باره قرآن مى‏فرماید: و ما اوتیتم من العلم الاقلیلا (1) ،هر آن چه از دانش به دست آورده‏اید اندکى بیش نیست‏».
دین،آن گونه که قرآن عرضه کرده،پاسخ تمامى این مسایل را به گونه کافى وشافى داده است.با تعمق در آن چه قرآن عرضه کرده، انحراف اندیشه‏ها تعدیل‏مى شود و راه‏هاى نیمه رفته تکمیل مى‏گردد. یا ایها الناس قد جاءتکم موعظة من ربکم و شفاء لما فی الصدور و هدى و رحمة للمؤمنین (2) ،اى مردم!پند و اندرزى از جانب‏خداوند به شما داده شده است که مایه بهبودى و آرامش خاطرتان مى‏باشد ورحمت و هدایتى براى مؤمنان است.»
مقصود از بهبود بخشیدن سینه‏ها،رها ساختن انسان از رنجى است که در راه‏یافتن گمشده خود،در درون خود احساس مى‏کند، زیرا بیانات و حیانى بهترین‏درمانى است که این درد و رنج‏ها را بهبودى مى‏بخشد.
و ربک الاکرم.الذی علم بالقلم.علم الانسان ما لم یعلم (3) .این اولین آیاتى است که برپیامبر گرامى نازل گردیده و مساله تعلیم انسان را مطرح ساخته است.البته تعلیم‏آن چه را که انسان در پى تعلم آن بوده است و فطرت و نهاد آدمى درخواست‏یافتن‏آن را داشته است.لذا مى‏فرماید: و آتاکم من کل ما سالتموه (4) ،آن چه را که[در نهادخود جویاى آن بودید و]درخواست[دست‏یافتن به آن را] داشتید،[خداوند]به‏شما ارزانى داشت‏».
لذا قرآن،چیزى را بر انسان عرضه داشته که خود جویاى آن بوده و نتوانسته به‏خوبى و روشنى به آن راه یابد،این خود دلیل اعجاز قرآن است.اگر این لطف وعنایت نبود،انسان هرگز به مقصود خویش دست نمى‏یافت و اندیشه کوتاه بشرى‏به این روشنى و گستردگى،به مطلوب خود نمى‏رسید.در ذیل به برخى‏نو آورى‏هاى قرآن در جهت هدایت و تکامل انسان اشاره مى‏شود.
معارف و احکام نو آورى‏هاى دین در دو بعد معارف و احکام است.معارف عرضه شده توسطقرآن در جاى‏گاه بلندى قرار دارد و از هر گونه آلودگى و وهم پاک و از خرافات به دوراست.از بعد احکام نیز علاوه بر جامع و کامل بودن،از گرایش‏هاى انحرافى مبرا وخالص است.
بشریت از دیر باز در مساله شناخت دست‏خوش اوهام و خرافات بوده است،ازبدوى‏ترین قبایل تا متمدن‏ترین جوامع بشرى آن روز، باورهایى از جهان هستى ومبدا آفرینش و تقدیر و تدبیر داشتند،که با حقیقت فاصله زیادى داشت و به‏تصوراتى خیال گونه مى‏مانست.با داشتن چنین شناختى،بشر آن روز هرگزنمى‏دانست از کجا آمده و چرا آمده و به کجا مى‏رود.انبیا با آن که جواب این‏پرسش‏ها را داده بودند،ولى گفتار انبیا با گذشت زمان دست‏خوش تحول و تحریف‏گردیده بود،تا آن که قرآن مجید از نو پاسخ‏هاى روشن و قاطعى در تمامى این‏زمینه‏ها ارائه نمود.
با مختصر مراجعه به گفته‏ها و نوشته‏هاى سلف،در رابطه با مبدا و معاد و رازآفرینش و صفات جمال و جلال پروردگار و روش و شیوه‏هاى انبیاى عظام و مقایسه‏آن با آن چه قرآن بیان داشته،این تفاوت فاحش به خوبى آشکار مى‏گردد.شایدتبیین این تفاوت، براى کسانى که از عادات و رسوم و عقاید جاهلیت‏با خبر باشندچندان مشکل نباشد.چه در یونان که مرکز دانش و بینش جهان آن روز به شمارمى‏رفت،چه در جزیرة العرب که دور افتاده‏ترین جوامع بشرى به حساب مى‏آمد،حتى با مراجعه به کتب عهدین که رایج‏ترین نوشته‏هاى دینى آن دوران شناخته‏مى‏شد،این تفاوت آشکار مى‏گردد.بررسى‏ها در این زمینه بسیار است و نیازى به‏تکرار نیست،نمونه‏هایى از آن را در ادامه مى‏آوریم.
درباره تشریع احکام و قوانین حاکم بر نظام حیات اجتماعى،مبانى تشریعات‏و حیانى داراى دو امتیاز است که در دیگر تشریعات وضعى(بشرى)وجود ندارد،یاکمتر رعایت‏شده است.
اول:مبرا بودن از هر گونه گرایش‏هاى منحرف کننده که ممکن است در قوانین‏وضعیه تاثیر گذار باشد.تجربه نشان داده که این امکان،در اکثریت قوانین وضع‏شده بر دست انسان‏ها،تحقق یافته است.حتى انسان‏هاى بزرگ،هر چند سعى درپرهیز از گرایش‏هاى قومى،نژادى،منطقه‏اى،گروهى و صنفى نموده‏اند،بازناخود آگاه لغزیده‏اند.امروزه،بشریت از ناهنجارى این گونه قوانین وضعى،چه درسطح بین المللى و چه در محدوده‏هاى خاص،هنوز رنج مى‏برد.
دوم:رعایت‏سه بعد در حیات انسان،که لازمه زندگى اجتماعى وى در این‏جهان است:رابطه وى با شؤون فردى و شخصى خود، رابطه وى با جامعه‏اى که درپوشش آن قرار گرفته،رابطه وى با خدا و آفریدگار وى.که در همین راستا اخلاق،معنویت و کرامت انسانى مطرح مى‏شود.
قوانین وضعیه،تنها شؤون فردى و اجتماعى را جهت‏بخشیده و حتى در بعداول کمتر توجه نموده،بیش‏تر همت را در بعد دوم به کار انداخته است.ولى ازبعدسوم،یعنى رابطه با پروردگار،به کلى غفلت ورزیده است.در حالى که همین بعدسوم است که به حیات انسان درخشش مى‏دهد و او را کاملا متعادل مى‏سازد و ازصورت‏«بهیمیت‏»-انحصار در محدوده نیازهاى جسمانى-به در آورده،به انسان‏چهره ملکوتى مى‏بخشد.
اسلام،درباره شؤون خاص افراد وظایفى مقرر داشته که آدمى را در پندار و گفتارو رفتار متعادل مى‏سازد،و نیز در تامین مصالح همگانى و تضمین گسترش عدالت‏اجتماعى مى‏کوشد تا جامعه‏اى سالم و سعادت بخش فراهم نماید،تا هر فرد به‏حقوق طبیعى و مشروع خود به آسانى دست‏یابد.
علاوه بر این دو جهت،انسان را به علو شرف و بلنداى کرامت‏خویش آشنامى‏کند،جاى گاه و اخلاق و معنویت را در زندگى به او نشان مى‏دهد،تا او را ازسقوط در«حضیض‏»ذلت نادانى‏ها و وابستگى‏هاى پست نگاه دارد و به‏«اوج‏»عزت و رفعت‏بالا برد.
اسلام،احکام و قوانین تشریعى خود را بر همین سه جهت‏بنیان نهاده،تا و لقدکرمنا بنی آدم (5) را تحقق بخشد،ودایعى را که در نهاد او قرار داده (6) ظاهر سازد و ازحالت استعداد به صورت فعلیت در آورد و از این راه منصب خلافت الهى را که به اوعطا کرده، جامه عمل بپوشاند.لذا خداوند بر انسان منت نهاد که او را این چنین به‏شریعت‏خود مفتخر نمود و او را به این زیور گران قدر آراست.
لقد من الله على المؤمنین اذ بعث فیهم رسولا من انفسهم یتلو علیهم آیاته و یزکیهم ویعلمهم الکتاب و الحکمة و ان کانوا من قبل لفی ضلال مبین (7) ،خداوند منت[بزرگى]برمؤمنین نهاد که پیامبرى از میان خودشان برگزید،تا آیات و نشانه‏هاى خود را بر آنان‏بنمایاند،آنان را از درون پاکیزه سازد و کتاب[تعالیم شریعت]را به آنان بیاموزد وبینشى در درون آنان بیافروزد[تا حقایق بر ایشان آشکار شود]گر چه پیش از این‏سخت در گم راهى بودند».
اینک به اختصار،به نمونه‏هایى از اعجاز هدایتى قرآن در دو بعد معارف واحکام مى‏پردازیم:

قرآن خدا را با بهترین وجهى وصف نموده،او را مجمع صفات کمال معرفى‏کرده و از هر زشتى و صفت ناپسندى مبرا و منزه دانسته است.در پایان سوره حشرمى‏خوانیم: هو الله الذی لا اله الا هو عالم الغیب و الشهادة هو الرحمان الرحیم.هو الله الذیلا اله الا هو الملک القدوس السلام المؤمن المهیمن العزیز الجبار المتکبر سبحان الله عمایشرکون.هو الله الخالق الباریء المصور له الاسماء الحسنى یسبح له ما فی السماوات والارض و هو العزیز الحکیم (8) ،او خدایى است که جز او خدایى نیست.به هر چه پنهان‏و آشکار است آگاهى دارد.مهر او فراگیر و تمامى جهان هستى را چه در اصل وجودو چه در تداوم آن فرا گرفته و این مهر با عنایت‏خاصى بندگان صالح خدا را شامل‏شده است.او خدایى است که جز او خدایى نیست.فرمان روایى است که از هر گونه‏پستى و فرو مایگى به دور است.پرتو رحمت او همگان را سلامت و سعادت‏بخشیده است.آرامش بخش جهانیان است و همگى در سایه رافت او آرمیده‏اند.
قدرت و شوکت و هیمنت او فراگیر است و بر هر که و هر چیز پیروز و توان‏مندمى‏باشد و برتر از همه است.منزه است چنین خدایى از هر گونه شریک و انبازى که‏براى او پنداشته‏اند.او آفریننده و سازنده و صورت بخش همه موجودات است.
بهترین نام‏ها و نشانه‏هاى نیک مخصوص او است.هر آن چه در آسمان‏ها و زمین‏است تسبیح گوى او است و همگان او را مى‏ستایند. او است که هرچه بخواهدانجام مى‏دهد و هر چه انجام مى‏دهد از مقام حکمت او برخاسته است.بدین سان‏هیچ چیزى سد راه او نمى‏گردد،خواسته‏هاى او جملگى وفق حکمت و بینش‏حکیمانه او انجام مى‏گیرد.
این گوشه‏اى از صفات برجسته الهى است که قرآن خدا را بدان ستوده است.
ولى آیا در کتب دیگر یا اندیشه‏هاى دیگران،چنین وصفى از خداى متعال آمده،یابر عکس او را به گونه‏اى وصف کرده‏اند که هرگز شایسته مقام الوهیت‏حق تعالى‏نیست؟!
در تورات کنونى که کهن‏ترین کتاب دینى به شمار مى‏رود و پندار آن مى‏رود که‏معارف خود را از وحى آسمانى گرفته،مى‏بینیم که خدا به گونه‏اى ناپسند وصف‏شده که خرد آن را نمى‏پذیرد.در داستان آدم و حوا چنین نوشته که خداوند آدم را ازآن جهت از خوردن‏«شجره منهیه‏»منع نمود تا مبادا داراى عقل و شعور گردد،سپس او را از بهشت‏بیرون راند تا مبادا از درخت‏«حیات جاویدان‏»نیز بخورد وهمانند خداوند زندگى جاودانى یابد (9) .یا این که خداوند در پى آدم آمده بود و آدم‏در پشت درختان پنهان شده بود،خداوند نمى‏دانست آدم کجا است و او رامى‏خواند تا خود را نشان دهد.
در داستان ساختن شهر بابل،خداوند بیم آن داشت که انسان‏ها اگر گرد هم آیند،نیروى متشکلى را به وجود مى‏آورند،آن گاه خطرى متوجه ربوبیت‏خداوندى‏خواهد بود،لذا به جبرئیل دستور فرمود تا تجمع آنان را از هم بپاشد (10) .
از آن که بگذریم،در اسطوره‏هاى یونانى قدیم،ترسیمى از خداوند جهان ارائه‏داده‏اند،که انواع خدایان کوچک و بزرگ(آلهه)را در پى داشته است.گوشه‏اى ازآن را-که صرفا خرافه مى‏ماند-تاریخ نویس معروف‏«ویل دورانت‏»در کتاب تاریخ‏تمدن آورده است(رجوع شود به قسمت‏یونان باستان به ویژه فصل هشتم) (11) .

قرآن،انبیاى عظام الهى را در والاترین مقام قداست قرار داده،سر آمد بندگان‏خالص حق تعالى شمرده است.اینان نخبگان و برگزیدگان خلایق به شمار مى‏روند.
ان الله اصطفى آدم و نوحا و آل ابراهیم و آل عمران على العالمین (12) ،خداوند،آدم و نوح وآل ابراهیم و آل عمران را بر جهانیان برگزید».
در سوره انعام(آیه‏هاى 87-84)پس از آن که از پیامبرانى مانند اسحاق ویعقوب،نوح،داود و سلیمان و ایوب،یوسف و موسى و هارون و زکریا و یحیى وعیسى و الیاس و اسماعیل و یسع و یونس و لوط،و پدران و فرزندان و برادران آنان‏یاد مى‏کند،آنان را به‏«محسنین‏»و«صالحین‏»وصف مى‏کند،که آنان را بر جهانیان‏برترى داده و به راه راست هدایت نموده است.
در آیات و سوره‏هاى دیگر با بهترین وصفى آنان را ستوده است که با مختصرمراجعه به قرآن کریم این ستایش والا به خوبى آشکار مى‏شود.
این گونه تعبیرها در مورد پیامبران و اولیاى الهى مخصوص قرآن است.در سایرمتون تعبیرات ناروا در این زمینه زیاد به چشم مى‏خورد.درباره حضرت نوح‏نوشته‏اند شراب خوار مستى بود که از شدت بیهوشى برهنه و مکشوف العوره درمیان چادر افتاده بود (13) . درباره حضرت ابراهیم نوشته‏اند که هم سر خود را به دروغ‏خواهر معرفى کرد تا جان و مال خود را حفظ نماید (14) .در صورتى که هاجر در آن‏هنگام در سنین بالاى عمر خویش در حدود هفتاد سالگى بود و جاى واهمه نبودکه فردى غیور مانند حضرت ابراهیم، ناموس خود را فداى جان و مال خود کند.
درباره حضرت لوط گفته‏اند که در حال مستى با دخترانش در آمیخت و آنان را آبستن‏نمود (15) .درباره حضرت یعقوب که با خداوند کشتى گرفت و بر او چیره گشت ونبوت از او بستاد (16) .
هم چنین نوشته‏اند که ودایع نبوت را از پدرش اسحاق با تزویر در ربود (17) .
داستان‏عجل بنى اسرائیل و ساختن آن را به هارون نسبت داده‏اند (18) .هم چنین افسانه داوود واوریا که هم سر او را با ترفند شرم آورى از دستش ربود (19) .از این قبیل داستان‏هاى‏افسانه آمیز در کتب عهدین فراوان است که در این جا مجالى بیش از اشاره نبود.

اسلام در بعد تشریع احکام از جامعیت کاملى برخوردار است،که در هیچ یک ازشرایع باقى مانده و نیز تشریعات وضعى،چنین جامعیت و گستردگى به چشم‏نمى‏خورد.
اسلام-همان گونه که اشارت رفت-در سه بعد عبادات،معاملات و انتظامات،دیدگاه‏هاى مشخصى دارد و در تمامى جوانب این سه بعد به طور گسترده نظرات‏خود را ارائه داده،بشریت را براى رسیدن به سعادت حیات(مادى و معنوى)به‏پیروى از خود فرا خوانده است.
عبادات اسلام،انسان را به پاکى و صفاى درون وا مى‏دارد،او را از آلایش‏هاپاکیزه نگاه مى‏دارد،روح را آرامش مى‏بخشد و رابطه انسان را با ملکوت اعلامستحکم مى‏سازد و این خود موجب تقویت روح انسان و پاکى و صفاى او است.باتامل در اوراد و اذکار نماز و خلوص و توجه قلب به ساحت قدس الهى،و نیزمقاومت درونى که از روزه حاصل مى‏گردد،هم چنین با دقت در دیگر ادعیه وعبادات واجب و مستحب،به ویژه به لحاظ انجام دادن آن‏ها در اماکن مقدسه،تمامى این‏ها حاکى از یک برنامه حساب شده براى پاک سازى و طهارت درون‏انسان و رشد و تکامل او است.
واژه‏«تزکیه‏»با ترکیب‏هاى مختلف در قرآن فراوان آمده است و هدف از تشریع،به ویژه قسمت عبادات را مشخص مى‏سازد و نشان مى‏دهد که هدف عبادات همان‏پاکى و صفاى درون است.
در سوره‏«شمس‏»مى‏خوانیم: قد افلح من زکاها (20) ،به یقین رستگار است کسى که‏درون خود را پاکیزه نماید».و هدف بعثت را همین‏«تزکیه‏»خوانده: یتلو علیهم آیاتک‏و یعلمهم الکتاب و الحکمة و یزکیهم (21) .پیامبرى که نشانه‏ها و آیات الهى را بر مردم برمى‏شمرد و تلاوت مى‏کند،شریعت و احکام الهى را به آنان مى‏آموزد.به آنان بینش‏مى‏دهد و آنان را پاکیزه مى‏گرداند.
انسان در درون خود احساس مى‏کند که بر فراز هستى،نیروى برترى هست که‏تمامى هستى‏ها را فرا گرفته و خود را ذره‏اى کوچک مى‏بیند که بر روى امواج‏متلاطم هستى شناور است،آن نیروى برتر و قدرت‏مند است که او و دیگران ذرات‏هستى را نگاه داشته،به علاوه همین عجز و ناتوایى او را به سوى کمال و توانایى‏مطلق رانده،توجه درونى او را به سوى کمال مطلق معطوف داشته است.از این رو ازدرون خود مى‏کوشد تا این میل و رغبت و عشق به کمال مطلق را در صورت کلمات‏و الفاظ(ادعیه و اذکار)ابراز دارد،همین است که عبارات سرشار از محبت وسپاس،از درون او مى‏جوشد و سیل آسا سرازیر مى‏گردد و اگر قصورى در خوداحساس کرده درخواست گذشت و آمرزش مى‏نماید.این چیزى است که انسان ازروزى که خود را شناخته با آن خو گرفته و هم واره سرشت وجود او با آن هم رازبوده است.
عبادت‏ها و نیایش‏ها-به شکل‏هاى گوناگون-صورت‏هاى تجسد یافته ابرازعواطف درونى او است که بر ملا مى‏سازد.هر دین و آیینى به شکلى،قسمتى ازنمایش‏هاى نیایش جوشان انسانى را سر لوحه عملى خود قرار داده است.
در آیین‏هاى کهن هندوئى و زرتشتى نمونه‏هایى از این گونه نمایش‏هاى عبادى‏نیایشى وجود داشته است،گونه‏هایى نیز از نیایش میان جهودان و ترسایان رواج‏داشته و دارد.اما به نظر مى‏رسد که شکل‏هاى موسوم آمیخته با بسیارى از خرافات‏و بدعت‏هاى ناروا گردیده است.
این گونه ناهنجارى‏ها در تعلیمات دینى کم کم وسعت‏یافت و حجیم‏تر گردید تاآغاز قرن هفتم میلاد که پیامبر اسلام شریعتى پاک و منزه بر بشریت آن روز عرضه‏داشت.در این آیین عبادات و ادعیه و اذکار حاکى از توحیدى ناب و معنویتى پاک‏بود.معنویتى که درون‏ها را به کلى از آلایش‏ها و تیرگى‏ها پاکیزه ساخته به آفاقى‏تابناک هدایت مى‏نمود و انسان‏ها که تشنه چنین آب زلال و گوارایى بودند،گمشده‏خود را در شریعت اسلام یافتند و از جان و دل آن را پذیرفتند.
بر پایه تعالیم قرآن کریم،دین نیامده که بر مردم دشوارى تکلیف را تحمیل کند،بلکه آمده تا آنان را از بار سنگین تیرگى درون رهایى بخشد.
ما یرید الله لیجعل علیکم من حرج و لکن یرید لیطهرکم و لیتم نعمته علیکم و لعلکم‏تشکرون (22) ،خداوند نمى‏خواهد بر شما تنگ بگیرد،بلکه مى‏خواهد شما را پاک ونعمت‏خود را بر شما کامل نماید،باشد تا سپاس گذار باشید».
هو الذی بعث فی الامیین رسولا منهم یتلو علیهم آیاته و یزکیهم و یعلمهم الکتاب‏و الحکمة و ان کانوا من قبل لفی ضلال مبین (23) ، او[خداوند]از میان مردم جاهل پیامبرى‏از خودشان برگزید،تا آیات او را بر آنان بخواند و آنان را پاک سازد و کتاب[شریعت‏حق]را به آنان بیاموزد،و بینش حکمت را در دل آنان بیافروزد،گرچه پیش از این درگم راهى آشکارى به سر مى‏بردند».
این آیه به سه مطلب اساسى اشاره دارد:
1- تزکیه،پاک سازى درون و آراسته نمودن شخصیت والاى انسانیت که در پس‏پرده کالبد جسمانى او نهفته است.
2- تعلیم کتاب،یعنى شریعت که حاوى نبشته‏هاى تکلیفى و تشریعى است.
3- آموزش حکمت،یعنى بینش درونى که مایه آراسته شدن رفتار و کردار انسان‏مى‏باشد و همین بینش درونى غایة الغایات است که آدمى را به اوج کرامت انسانى‏مى‏رساند.
یؤتى الحکمة من یشاء و من یؤت الحکمة فقد اوتی خیرا کثیرا و ما یذکر الا اولواالالباب (24) ،خداوند هر که را بخواهد[شایسته دید]، بینش حکمت را به او ارزانى‏مى‏دارد و هر که این بینش را دریافت نمود،هر آینه بر انباشته‏اى از ارزش‏ها دست‏یافته،که به این حقیقت جز صاحبان خرد پى نمى‏برند».
عبادات در اسلام به گونه پاک و خرد پسند و موافق فطرت اصیل انسانى عرضه‏شده است.در این عبادات نه فقط نیایش شایسته پروردگار و تقرب او به درگاه الهى‏لحاظ شده،بلکه پاک سازى درون و پالایش نفس نیز مورد عنایت واقع شده،بر آینداین دو گرایش موجب تعادل در ابعاد وجود انسان است.
مخلصین له الدین حنفاء و یقیموا الصلاة (25) ،بندگان خالص خدا در پیش‏گاه حضرت‏حق با درونى پاک و آراسته و از هر گونه آلایشى پیراسته،به نیایش بر مى‏خیزند».
ان الصلاة تنهى عن الفحشاء و المنکر و لذکر الله اکبر (26) ،نماز،آدمى را از ناهنجارى درکردار و رفتار باز مى‏دارد و از آن بالاتر،یاد خدا را در دل‏ها زنده نگه مى‏دارد».
حافظوا على الصلوات و الصلاة الوسطى و قوموا لله قانتین (27) ،بر نمازها و[به ویژه]نمازمیانه[نیم روزى]مواظبت کنید-که درب رحمت الهى بر روى شما گشوده است-ودر پیش‏گاه خداوند با حالت‏خضوع و خشوع بایستید».
و استعینوا بالصبر و الصلاة و انها لکبیرة الا على الخاشعین (28) ،از خو گرفتن به مقاومت ونیایش به درگاه ربوبیت کمک بگیرید-تا شما را هم واره زنده دل و نشاط افزا نگاه‏دارد-همانا نیایش پاک و به دور از آلایش بارى سنگین است،جز بر کسانى که لذت‏خشوع و خضوع در پیش‏گاه الهى را دریافته‏اند».
و اقم الصلاة طرفی النهار و زلفا من اللیل،ان الحسنات یذهبن السیئات.ذلک ذکرى‏للذاکرین (29) ،در دو طرف روز[با مداد و واپسین]و پاسى از شب،نماز را به پا دار،که‏زیبایى‏ها زشتى‏ها را از میان بر مى‏دارد.و این یاد آورى است‏براى کسانى که یاد خداباشند».
البته این از ویژگى‏هاى عبادت در اسلام است که نخست درون و سپس برون راپاکیزه مى‏گرداند.پیامبر گرامى صلى الله علیه و آله در این باره مى‏فرماید:«هر گاه در جلوى خانه‏هاى‏شما آبى روان باشد و پیوسته روزى پنج‏بار در آن آب شستشو کنید،آیا دیگر چرکى‏و آلودگى بر بدن شما باقى مى‏ماند؟»
فرمود:«نمازهاى پنج گانه همانند همان آب جارى است که هرگاه بنده خالص‏خدا نمازى به جا آورد،آلودگى‏هاى حاصله بر طرف مى‏شود» (30) .
امام صادق علیه السلام مى‏فرماید:«اگر مردم با همان تذکر نخستین به خود واگذارمى‏شدند و شریعت‏به دست آنان سپرده مى‏شد، بدون یاد گیرى مجدد که به وسیله‏پیامبران پى در پى انجام مى‏گرفت،هر آینه بر همان حالت نخستین هم راه باآلودگى‏ها باقى مى‏ماندند و همین بود که شرایع پیشین فرسوده و از میان رفت.لذاخداوند خواست تا شریعت وى به دست فراموشى سپرده نشود، پیامبر اسلام رابر انگیخت و نمازهاى پنج گانه را واجب نمود،تا روزانه پنج‏بار یاد او کنند و نام او رابه بزرگى ببرند،تا دین و شریعت هیچ گاه به دست فراموشى سپرده نشود» (31) .براى‏توضیح بیش‏تر به آیات(76-63)سوره فرقان رجوع کنید.
از عبادات که بگذریم،ابواب معاملات و در کنار آن احکام انتظامى اسلام،آن‏اندازه گسترده و فراگیر است که مایه حیرت دین پژوهان گردیده است.اصولاشریعتى به این گستردگى که تمامى ابعاد حیات جامعه را زیر دیدگاه خود قرار داده‏باشد و در هر یک نظر داده باشد،همانند شریعت اسلام در دست نیست.یگانه دین‏الهى زنده جهان،اسلام است و بس.
ان الدین عند الله الاسلام... (32) ،اسلام تنها شریعتى است که نزد خدا پذیرفته شده...»
و من یبتغ غیر الاسلام دینا فلن یقبل منه و هو فی الآخرة من الخاسرین (33) ،و هر که جزاسلام آئینى بجوید،هرگز از او پذیرفته نمى‏شود و در نهایت زیان برده است‏».
شرح و بسط این مقال از حوصله بحث‏حاضر بیرون است،گوشه‏هایى از آن در«التمهید»(ج 6،ص 340-262)ارائه شده است.